O
orxabán, nome común da planta Verbena officinalis no
sur da provincia de Pontevedra (Mos, Vigo, Cangas... xa dicía o
padre Sarmiento que era propia da provincia de Tui), é unha planta
herbácea, perenne, da familia das Verbenáceas, que nace de forma
espontánea en terreos ermos, nas beiras dos camiños, en comareiros
e en terras de poulo. Ten un talo erecto, que pode chegar ao metro de
altura, con follas opostas, oblongas ou lanceoladas, e as flores
lilas ou azuladas que saen en espigas terminais.
Utilízase
na medicina popular en varios remedios, ben como nas herbas de San
Xoán.
Historicamente
é considerada unha planta sagrada, tanto polas civilizacións
clásicas, gregos e romanos, como polos celtas e outros pobos.
O
nome orxabán
(Torroso,
Mos) non aparece recollido no Dicionario
da Real Academia Galega,
pero si aparece nas entradas do Dicionario
de dicionarios ao
lado da forma verxebán,
coas variantes gráficas orxaván,
orjaban,
vergeban.
Estas dúas formas tamén figuran nas entradas do Dicionario
Estraviz como
orjabão
(-ám,
gz.) e vergebão
(-ám,
gz.), ao lado de orgevão,
máis próxima esta última das numerosas variantes que recollen os
dicionarios portugueses: orgevão,
urgebão,
algebrão,
gerbão,
gervão,
jerbão,
orgivão,
urgevão.
Os
dicionarios de portugués en liña Infopédia, Priberam,
Dicio e Caldas Aulete, teñen entre as súas entradas
todas as variantes anteriormente referidas, pero non orjavão.
Esta forma aparece nos sinónimos da entrada gervão no
dicionario brasileiro Michaelis, mais non nos lemas do
dicionario.
Se
procuramos na Internet, en Google, vemos que figura noutros
dicionarios como o Glosbe,
o Wikcionário,
onde se ofrecen outros sinónimos alén dos xa mencionados como
erva-ferro,
erva-de-ferro
e
ferrária,
tamén jarvão,
gerbão,
girbão...
Parece estraño que esta forma non apareza recollida nos dicionarios
portugueses en liña, cando recollen de forma bastante exhaustiva
todas as variantes gráficas ou que presentan diferenzas mínimas
como a vogal pretónica. Digo que é estraño que non estea nos
dicionarios porque é unha palabra con tradición escrita en
portugués. A través de buscas en Google, concretamente no Google
Books, pódese encontrar en novelas de Camilo Castelo Branco (non é
por casualidade que se criase no norte, en Vila Real), como por
exemplo: "O
cirurgião da terra, que matava pelo Portugal Médico e pelo
Mirandela, receitava-lhe emplastos de ervas orjavão
e
semprónia, fervidas em um quartilho de aguardente"
(C. Castelo Branco, Maria
Moisés, Novelas do Minho 1877).
"Tenho-lhe
posto cataplasmas de orjavão e semprónia, há quatro meses a eito
todas as noites —atalhou Maria da Lage" (C. Castelo Branco,
Maria Moisés).
(Esta
última citación aparece noutros traballos como o Cadernos
de fraseoloxía galega 7 citada
incorrectamente como "orvajão", posto que a forma correcta
é orjavão.
Penso que debe ser o mesmo erro que se encontra na Wikipedia no
artigo 'A galiña na cultura popular galega' cando fai referencia a
unha tradición recollida en Mos [onde eu mesmo recollín a forma
orxabán]
sobre un remedio feito con "urbaxán"
e cascas de ovos frescos.)
A referencia máis antiga que topei foi a do Vocabulario portuguez e latino do padre D. Raphael Bluteau de 1721, que recolle a palabra orjavão na entrada verbena ao pé doutras variantes como urgebão, verjebão e orgevão: "Com varia e multiplicada corrupção o povo de Portugal lhe chama urgebão, verjebão, orjavão e orgevão". A forma orjavão tamén ten unha entrada propia neste vocabulario, só que remite para orgevão. Nesta mesma obra no lema urgebão dá a alternativa vergebão: "He o nome vulgar da herva que os Hervolarios chamão Verbena. (A raiz de Urgebão, detendo-a na boca, abranda as dores de dentes e conforta as gengivas e os dẽtes soltos". Pódese encontrar a voz orjavão noutras obras antigas como a Orthographia ou arte de escrever e pronunciar com acerto a lingua portugueza de João de Moraes Madureira Feijó (1836): "diz Bluteau e Bento Pereira orjavão e urgebão. He o que succede nas palavras que não tem etymologia, cada um diz como quer". A última referencia a esta palabra que puiden encontrar na Internet é a do Oraculo do passado, do presente e do futuro de Bento Serrano (1883): "O mestre João diz que o orjavão tem mui grande virtude e efficacia para reprimir a luxuria, porque applicado aos lombos mitiga e applaca grandemente os estimulos da carne".
En obras galegas podemos encontrar varios exemplos (12 referencias) facendo unha busca no TILG. Neste recurso do Instituto da Lingua Galega (ILG) aparecen varios rexistros en obras galegas: orxaván (1881), verxeván (1912), verxeban (1930), arxaván (1973), urbaxá (1983).
"E mais un riberetiño Para lle botar a roda á túa porta, miniña, Hei de prantar orxaván, Anque tod' a miña vida Ande co legón na man" (Saco y Arce, Juan Antonio (edición de J. L. Saco Cid): Literatura popular de Galicia. Ed. Deputación Provincial, Ourense, 1981). "da poda d'ouro, levaba un cinturón do mesmo metal e unha croa de hedra, de verxeván ou follas de carballo" (Tettamancy Gastón, Francisco: Boicentril. O druidismo e o celtismo gallego. A epopeya irlandesa. Ed. Imprensa y fotograbado de Ferrer, A Coruña, 1912)
Con
respecto á etimoloxía, non é fácil saber de onde vén esta
palabra. En latín a forma clásica era verbenaca e verbena,
aínda que tamén hai rexistros doutros vocábulos de orixe grega
como hierabotane, aristereon, peristereon,
peristereos... É precisamente a forma hierabotane (do
grego antigo ἰερά 'sagrada' e βοτάνη 'planta' (hierá
botánē) a que ofrece o dicionario portugués Priberam como
etimoloxía de orgevão e outras variantes afíns. Tamén o
padre Sarmiento indica esta orixe para a palabra orjaban, ou
mellor a forma do latín tardío gerebotanum. A palabra grega
hierabotane foi latinizada como hierobotanum e no latín
tardío aparece grafada como gerobotanum e gerebotanum
debido á palatalización do g+e/i e a confusión co iode (i+V)
no latín tardío (por volta do século IV da nosa era). Esta forma
gerebotanum parece a máis adecuada para ser a orixe das
múltiples variantes galego-portuguesas.
Non
está exenta de problemas a evolución de gerebotanum a
orxabán ou orjavão, así a todo, se
pensamos nunha hipotética evolución gerebotanum ➢ *dʒerbodano
➢
*dʒerbodão
➢ *ʒerboδão ➢
*ʒerboão ➢
*ʒerbaão
➢
gerbão (ou gerebotanum ➢ *dʒerəβodano
➢
... gervão) poderiamos explicar formas portuguesas como
jerbão, gerbão, girbão, gervão, jarvão. Para
chegar destas variantes a
orgevão,
urgebão
e
orjavão
teriamos
que pensar que se produciu unha metátese da vibrante simple
(desprazamento de erre) co artigo soldado ao inicio: o
gerbão ➢ ogerbão ➢ orgebão... como parece
que nos está a indicar a variante brasileira
ogervão
(Dicionarios Caldas
Aulete, Michaelis, Dicio)
para plantas do xénero Stachytarpheta,
como
consta en abondos traballos académicos de universidades brasileiras:
'Plantas e substâncias vegetais tóxicas e medicinais' 1939 "Já
bem famosas tornam-se entre nós as espécies do género
Stachytarpheta, a que o povo deu o nome de gervão ou ogervão";
Vieira, Ricardo Alessandro: Avaliação
dos efeitos centrais do extrato aquoso (EA) de Stachytarpheta
cayennensis Vahl.
2001, Florianópolis, Santa Catarina, "sinonímia
popular: ogervão, orgibão, gerbão".
Como
xa dixen non me parece fácil xustificar esta evolución, ocórreseme
que para encaixar no mesmo paquete verxebán puidesen
vir todas dunha posible erva-gerbão (forma rexistrada en
portugués), é o que se pode inferir de variantes como algebrão
(se ese al- non é o artigo árabe). Tamén pode ser que verxebán
sexa un cruzamento de verbena e gerbão. Estas son
hipóteses difíciles de demostrar sen testemuños antigos da
evolución da palabra, sobre todo para xustificar a caída dun
-t- intervocálico latino.
O dicionario da RAG non recolle ningunha destas variantes da palabra nin sequera o vocábulo latino verbena, só aparece a entrada Verbenáceas como a familia deste tipo de plantas. Outros dicionarios como o Gran Xerais inclúe entre as súas entradas as voces orxaván e verxeván como non estándares (en letra pequena) e verbena como forma estándar. No Digalego non están nin verxeván nin orxaván, pero si verbena que remite a herba da cruz, nome que tampouco está recollido no DRAG. Na entrada herba da cruz aparecen outros sinónimos como herba do bazo, herba dos ensalmos para Verbena officinalis. Polo tanto non sei cal é a forma recomendada pola RAG.
Noutras linguas próximas é predominante a forma latina verbena. En portugués alén das numerosas voces xa referidas, os dicionarios tamén recollen verbena e verberão. En castelán é verbena, en francés verveine, en italiano verbena, en catalán berbena e herba barbera, en asturiano barremal, verbena de San Xuan, en inglés vervain e verbena.
Na zona do Barbanza á "verbena" chámaselle "giribao" (ou "ghiribao"). Con gheada. Idéntico ao portugués "giribão", un dos nomes comuns da verbena en Portugal.
ResponderEliminarWIKIPÉDIA Verbena officinalis.
Que interesante, nunca oíra es forma.
ResponderEliminarCopio todos os nomes que aparecen na Wikipédia portuguesa para a entrada Verbena officinalis:
ResponderEliminar"Os seus nomes comuns são algebrado, aljabão, argebão, erva-dos-leprosos, erva-sagrada, gerbão, gerivão, gervão, gervião, girbão, giribão, jarvão, ulgebrão, urgrabrão ou verbena".