No sur de Pontevedra, e polo que se ve neste mapa tamén no Minho portugués, o sufixo -eiro ten os valores xerais do galego e a máis ten outro propio da zona, o de individualizador ou mellor dito de "uninumeralizador". Adquire este valor cando se aplica a substantivos continuos ou colectivos, isto é, aqueles que categorizan as entidades como materia, masa e substancia e os que designan un colectivo en singular, por exemplo granceiro de gran: gran refírese ó conxunto dos grans de millo, ó que noutras zonas lle chaman a gra, granceiro é un único gran. Hai varios exemplos en que -eiro funciona como uninumeralizador:
o gran - un granceiro
o arroz - un arroceiro
a area - unha areeira
o millo - un milleiro
o pelo - un peleiro
a herba - unha herbeira
o toxo - un toxeiro
a palla - unha palleira
o fento - un fenteiro
o pendón - un pendoeiro
a verdura - unha verdureira
silva - silveira
xesta - xesteira
vide - videira
verza - verceira
pinga - pingueira
Nesta zona o sufixo -eiro emprégase para converter substantivos continuos ou incontables en contables ou discontinuos, na maior parte dos casos, aínda que non sempre é así. En xeral, a partir dun substantivo singular continuo ou incontable que denomina unha materia ou un colectivo, créase, engandindo o sufixo -eiro, un substantivo contable, que designa un único individuo do colectivo ou unha parte ou partícula da materia. Coa teoría parece un pouco abstracto e difícil de enteder, pero cos exemplos vese moi claro. A partir dun substantivo en singular como toxo, arroz, area, pelo, herba, etc., que se empregan para denominar a materia ó engadirlle o sufixo -eiro a nova palabra designa unha única partícula ou parte desta materia. A palabra toxo designa a materia, co conxunto dos toxeiros, e mesmo pode ser sinónimo de estrume, e toxeiro é cada planta individual de toxo, isto mesmo acontece con millo, pelo, herba, fento, palla, etc.
- Trúo un carro de toxo para estra-las cortes.
- Tes un toxeiro peghado no gharsé.
- Hai que segha-la herba antes de que veña a chover.
- Andaba todo o día cunha herbeira na boca, e dábame un noxo...
- Foron ó fento para chamusca-lo porco.
- Este ano non temos nin un fenteiro pra chamusca-lo porco...
Que se utilice este recurso para converter nomes incontables en contables non quere dicir que non haxa outros, por exemplo, este convive con outros como o de pórlle ó nome incontable un artigo ou un numeral: un toxo, dúas herbas, etc., aínda que non é o habitual, xa que podería levar a confusións con tipo de herba, ou tipo de toxo, sen dúbida o máis común é engadir o sufixo -eiro.
Hai outros substantivos que non se comportan igual cós mencionados arriba, isto é, non temos un substantivo singular que denomina a materia e un derivado con -eiro que denomina a partícula, senón que partimos dun substantivo en plural para denomina-la materia ou o colectivo e o derivado con -eiro para designa-la parte. E aínda máis, a palabra base en singular é equivalente ó derivado co sufixo -eiro, aínda que con diferente valor expresivo, xa que o derivado remarca o carácter ininumeralizador. Isto acontece sobre todo cos nomes de vexetais, por exemplo: xesta é a planta e xesteira unha única planta, inda que tamén se poida dicir unha xesta, o mesmo ca verza que se refire á folla e á planta do que noutras zonas se coñece como coia, coella ou mesmo col, pero verceira é unha única folla ou unha única planta, no caso das vides, isto é, o conxunto de "ramas" ou ramallada que se corta da viña, unha vide é unha rama, pero videira remarca o carácter individual, e o mesmo acontece con silva - silveira e coas outras. Para designa-lo conxunto utilízase o plural:
- Cargharon un carro de xestas a plan.
- Prendeu as ouvellas a unha xesteira e deixounas quedar.
- Hai que apaña-las vides antes de ata-la viña.
- Colleu unha videira e deulle unhas boas latighadas polas pernas.
O sufixo -eiro tamén ten un valor intensificador para remarcar que se trata dunha mínima cantidade ou dun único elemento, pero ó contrario dos exemplos que xa vimos arriba, que están máis ou menos lexicalizados, hai outros que non se utilizan tanto como denominación xeral e máis como un recurso expresivo para remarcar ese carácter individual ou mínimo:
- Teño que ir á tenda que na casa non teño nin un arroceiro.
- Limpou toda a eira e non deixou nin unha folleira.
- Viñeron de noite e apañáronnos tódalas vimbias, se che digho que non deixaron nin unha vimbieira.
Este mapa atopeino no blog Leoeosseus, no que o autor fala do mesmo fenómeno, parece que tamén é do sur.
Costas González, X.H. (1991): «O sufixo -EIRO con valor individualizador no suroeste galego», en Brea, M. y Fernández Rei, F. (coords.), Homenaxe ó profesor Constantino García, 1, Santiago de Compostela, Univ. de Santiago, 127-132.
o arroz - un arroceiro
a area - unha areeira
o millo - un milleiro
o pelo - un peleiro
a herba - unha herbeira
o toxo - un toxeiro
a palla - unha palleira
o fento - un fenteiro
o pendón - un pendoeiro
a verdura - unha verdureira
silva - silveira
xesta - xesteira
vide - videira
verza - verceira
pinga - pingueira
Nesta zona o sufixo -eiro emprégase para converter substantivos continuos ou incontables en contables ou discontinuos, na maior parte dos casos, aínda que non sempre é así. En xeral, a partir dun substantivo singular continuo ou incontable que denomina unha materia ou un colectivo, créase, engandindo o sufixo -eiro, un substantivo contable, que designa un único individuo do colectivo ou unha parte ou partícula da materia. Coa teoría parece un pouco abstracto e difícil de enteder, pero cos exemplos vese moi claro. A partir dun substantivo en singular como toxo, arroz, area, pelo, herba, etc., que se empregan para denominar a materia ó engadirlle o sufixo -eiro a nova palabra designa unha única partícula ou parte desta materia. A palabra toxo designa a materia, co conxunto dos toxeiros, e mesmo pode ser sinónimo de estrume, e toxeiro é cada planta individual de toxo, isto mesmo acontece con millo, pelo, herba, fento, palla, etc.
- Trúo un carro de toxo para estra-las cortes.
- Tes un toxeiro peghado no gharsé.
- Hai que segha-la herba antes de que veña a chover.
- Andaba todo o día cunha herbeira na boca, e dábame un noxo...
- Foron ó fento para chamusca-lo porco.
- Este ano non temos nin un fenteiro pra chamusca-lo porco...
Que se utilice este recurso para converter nomes incontables en contables non quere dicir que non haxa outros, por exemplo, este convive con outros como o de pórlle ó nome incontable un artigo ou un numeral: un toxo, dúas herbas, etc., aínda que non é o habitual, xa que podería levar a confusións con tipo de herba, ou tipo de toxo, sen dúbida o máis común é engadir o sufixo -eiro.
Hai outros substantivos que non se comportan igual cós mencionados arriba, isto é, non temos un substantivo singular que denomina a materia e un derivado con -eiro que denomina a partícula, senón que partimos dun substantivo en plural para denomina-la materia ou o colectivo e o derivado con -eiro para designa-la parte. E aínda máis, a palabra base en singular é equivalente ó derivado co sufixo -eiro, aínda que con diferente valor expresivo, xa que o derivado remarca o carácter ininumeralizador. Isto acontece sobre todo cos nomes de vexetais, por exemplo: xesta é a planta e xesteira unha única planta, inda que tamén se poida dicir unha xesta, o mesmo ca verza que se refire á folla e á planta do que noutras zonas se coñece como coia, coella ou mesmo col, pero verceira é unha única folla ou unha única planta, no caso das vides, isto é, o conxunto de "ramas" ou ramallada que se corta da viña, unha vide é unha rama, pero videira remarca o carácter individual, e o mesmo acontece con silva - silveira e coas outras. Para designa-lo conxunto utilízase o plural:
- Cargharon un carro de xestas a plan.
- Prendeu as ouvellas a unha xesteira e deixounas quedar.
- Hai que apaña-las vides antes de ata-la viña.
- Colleu unha videira e deulle unhas boas latighadas polas pernas.
O sufixo -eiro tamén ten un valor intensificador para remarcar que se trata dunha mínima cantidade ou dun único elemento, pero ó contrario dos exemplos que xa vimos arriba, que están máis ou menos lexicalizados, hai outros que non se utilizan tanto como denominación xeral e máis como un recurso expresivo para remarcar ese carácter individual ou mínimo:
- Teño que ir á tenda que na casa non teño nin un arroceiro.
- Limpou toda a eira e non deixou nin unha folleira.
- Viñeron de noite e apañáronnos tódalas vimbias, se che digho que non deixaron nin unha vimbieira.
Este mapa atopeino no blog Leoeosseus, no que o autor fala do mesmo fenómeno, parece que tamén é do sur.
Costas González, X.H. (1991): «O sufixo -EIRO con valor individualizador no suroeste galego», en Brea, M. y Fernández Rei, F. (coords.), Homenaxe ó profesor Constantino García, 1, Santiago de Compostela, Univ. de Santiago, 127-132.
Mui bo o teu blogo (estiven lendo o dicionario ) e procurarei aportar máis cousas.
ResponderEliminarO xogo das bilabiais m e b tamén se nota en " piospardos " ( biosbardos noutras zonas ) e pelo " alborizado " que din en Arbo por alporizado.
Paso a ligar o teu blogo.